خبرگزاری شفقنا: حجت الاسلام عبّاس جعفری فراهانی، می نویسد:همه ساله با فرا رسیدن ماه محرم الحرام، جهان اسلام به ویژه جهان تشیع و پیروان اهل بیت عصمت و طهارت (ع)  در غم و اندوه و سوگواری فرو می روند. مساجد و حسینیه ها و تکیه ها و کوچه و خیابان ها و ادارات و خانه ها سیاه پوش می شوند.

مردم دل سوخته و عزادار، هر کدام به نوعی تلاش می می کنند عشق و علاقه و ارادت خود را به خاندان پیامبر (ص) نشان داده و از ظلم و ستمی که بر امام حسین (ع) و فرزندان و اصحاب ایشان، در روز دهم محرم سال شصت و یکم هجری رفت، بی زاری جسته و بر عاملان و قاتلین آنان لعن و نفرین بفرستند.

از طرف دیگر در این روزها و سال های اخیر، مردم جهان شاهد ظلم و ستم دردناکی مانند قتل و جنایت، آوارگی و... هستند که بر برخی از مسلمانان و شیعیان مظلوم در کشورهای عراق و سوریه و لبنان و ... از سوی تعدادی از گروهک های منحرف و تروریستی مدعی اسلام از قبیل داعش و جبهة النصرة و... که با حمایت استکبار جهانی و عوامل آنها یعنی آل سعود وهابی ایجاد شده اند، اتفاق افتاده و می افتد. قطعاً اینها از پیروان خوارج و بنی امیه و بنی عباس هستد که بدون رحم و مروت این جنایات را مرتکب می شوند!.

امیدواریم با هوشیاری، اتحاد و همدلی مسلمانان و گروه های شیعی در این کشورها و با حمایت ملت ها و دولت های اسلامی و مجامع بین المللی، توطئه بدخواهان و استعمارگران و استکبار جهانی هرچه زودتر خنثی و نابود و شر گروه های تروریستی از سر مردم کم شود. ان شاء الله.

واقعه بزرگ تاریخی و عبرت آموز عاشورا، یکی از وقایع مهم تاریخ اسلام و تشیّع می باشد که تاکنون از سوی گویندگان،  نویسندگان، علماء و محقّقان اسلامی و غیر اسلامی، پیرامون اهداف، نتایج و دستاوردهای آن بحث های زیادی صورت گرفته و کتاب ها، مقالات و سخن رانی های فراوان و  متعددی انجام، ایراد و چاپ و منتشر شده است. ( ١)


مسئله آمار و ارقام در این نهضت حماسی و با شکوه، از جمله مسائلی است که ابهامات و سؤالات فراوانی پیرامون آن مطرح است. گرچه در این موضوع مورّخان اسلامی آراء و دیدگاه های متفاوتی دارند و در بعضی یا بیشتر موارد به درستی نمی توان، نظر قاطعی ابراز کرد!. در این تحقیق و مقاله کوتاه، سعی شده تا حد توان، اقوال مورّخان گردآوری، بررسی و گوشه هایی از زوایای این حماسه پرشکوه و سرنوشت ساز برای عموم علاقه مندان و شیفته گان و عاشقان اهل بیت عصمت و طهارت (ع) روشن شود.

1 - نگاهی کوتاه به فضائل و دوران زندگانی حضرت امام حسین (ع)   

حضرت امام حسین علیه السلام، سیّد الشهداء، خامس آل عباء و سومین حجّت معصوم الهی، فرزند امام علیّ بن ابی طالب (ع) و زاده حضرت فاطمه زهراء (س) در سوّم (یا پنجم) ماه شعبان المعظّم سال چهارم هجری در مدینه منوّره، دیده به جهان گشود. آن حضرت، شش سال و چند ماه از آغازین عمر شریف خود را در زمان جدّ بزرگوارش، خاتم و أشرف پیامبران الهی، حضرت محمّد بن عبدالله (ص) گذراند.

امام حسین(ع)، هنگام رحلت پیامبر (ص) هفت سال داشت، اما علی رغم طفولیت، به همراه اهل بیت، در برخی وقایع مهم آن زمان، حضور داشت و در این میان می‌توان به واقعه مباهله با نصارای نجران، ماجرای اصحاب کساء، بیعت با پیامبر اسلام (ص)، شاهد قرار گرفتن در نامه‌نگاری، اشاره کرد.

ابن سعد، امام حسین(ع) را در زمره واپسین طبقه (طبقه پنجم) از اصحاب رسول خدا (ص) ـ که به هنگام وفات آن حضرت خردسال بود و در هیچ جنگی او را همراهی نکرد ـ یاد کرده است.

حدود شش سال و هشت ماه از زندگی امام حسین (ع) در زمان حیات رسول خدا (ص) سپری شد. او همواره مورد عنایات و الطاف ویژه پیامبر(ص) بود. از پیامبر نقل شده که فرمود:«انّ الحسن و الحسین، سیّدا شباب اهل الجنة».؛ ترجمه: امام حسن (ع) و امام حسین (ع) سرور جوانان بهشتند.

یعلی عامری از پیامبر (ص) نقل کرده است که فرمود: «حسین منّی و انا منه، احبّ الله من احبّه، الحسن و الحسین سبطان من الأسباط».؛ ترجمه: حسین، از من است و من، از حسینم. خداوند دوست می‌دارد هر کس را که دوستدار حسین (ع) است! حسن و حسین دو فرزند از فرزندان انبیایند.

از سلمان فارسی نیز نقل شده است که رسول خدا (ص)، حسین (ع) را بر زانوی خویش نهاده او را می‌بوسید و می‌فرمود: «تو بزرگوار و پسر بزرگوار و پدر بزرگوارانی؛ تو امام و پسر امام و پدر امامان هستی؛ تو حجت خدا و پسر حجت خدا و پدر حجت‌های خدایی که نه نفرند و خاتم ایشان قائم ایشان است».

باز از سلمان روایت شده است که پیامبر (ص) فرمود: «ای سلمان! هر کس اینان [حسنین] را دوست بدارد، مرا دوست داشته و هر کس مرا دوست بدارد، خدا را دوست داشته است». سپس دستش را بر شانه حسین (ع) نهاد و فرمود: «او، امام پسر امام است، نه تن از نسل او، امامانی نیک و امین و معصوم‌اند و نهمین آنان، قائم (قیام کننده) ایشان است».

پیامبر خدا (ص) بارها فرمود: «حسن [ع] و حسین [ع] فرزندان من هستند، هر کس آنها را دوست بدارد مرا دوست داشته و کسی که مرا دوست داشته خدا را دوست دارد و هر که خدا را دوست داشته وارد بهشت می‌شود و هر کس آنها را بد بدارد مرا بد داشته و هر که مرا بد داشته خدا را بد داشته و هر که خدا را بد بدارد وارد جهنم می‌شود».

ابوهریره نیز گفته است که رسول خدا (ص) فرمود:  «هر کس این دو فرزندم –حسن و حسین [علیهما السلام]- را دوست بدارد مرا دوست داشته و هر که با آنان دشمنی ورزد با من دشمنی نموده است».

علاقه حضرت پیامبر (ص) به حسنین (علیهما السلام) چنان بود که با ورودشان به مسجد، گاه خطبه‌اش را ناتمام می‌گذاشت و از منبر پایین می‌آمد و به استقبال آنان می‌رفت و آنان را در آغوش می‌کشید.

انس بن مالک روایت می‌کند: «وقتی از پیامبر (ص) پرسیدند کدام یک از اهل بیت خود را بیشتر دوست می‌داری؟ فرمود: حسن و حسین [علیهما السلام] را».

امام حسین (ع)، مدت سی سال از عمر شریفش را در کنار پدر ارجمندش، حضرت امام علیّ (ع) سپری کرد.

ایشان، مدت ده سال از زندگانی خود را به عنوان یار وفادار و پشتیبان قوی در کنار برادر بزرگوارش، حضرت امام حسن مجتبی (ع) بود.

2- آغاز انقلاب و نهضت تاریخی کربلا

بخشی از دوران امامت امام حسین (ع) با ادامه حکومت نامشروع و غاصبانه بنی امیّه (معاویة بن ابی سفیان و یزید بن معاویة) هم زمان بود. در این دوره، حضرت، با پای بندی به صلح تحمیلی بر برادرش حضرت امام حسن (ع)، شاهد ظلم و ستم اُمویان بودند تا این که مرگ معاویه در اول رجب سال شصت هجری اتفاق افتاد. با درخواست یزید بن معاویة مبنی بر بیعت، امام حسین (ع) به مخالفت برخاست و نهضت تاریخی و حماسی عاشورا را آغاز نمود. پس از پنج ماه، نهضت آزادی خواهانه، بیدار گرایانه و حماسی حسینی (ع) در روز دهم محرم سال شصت و یک هجری در سرزمین کربلا، با فداکاری بی نظیر خود و تعداد زیادی از یارانش به شهادت رسید.

3- تعداد یاران حضرت امام حسین (ع) هنگام خروج از مدینه

مرحوم شیخ مفید (م  ۴١٣  هـ) می نویسد: «فخرج الحسین (ع) فی لیلة الأحد لیومین بقیا من رجب سنة ستیّن متوجّهاً نحو مکة و معه بنوه و بنو اخیه و اخوته و جُلّ اهل بیته الاّ محمّدبن الحنفیة...». ( ٢ ) یعنی؛ حضرت سیّد الشهداء علیه السلام در شب یک شنبه (دو روز مانده از ماه رجب) در حالی که همراه ایشان فرزندان خودش، فرزندان برادرش، برادرانش و تمامی اهل بیتش (غیر از محمدبن حنفیة)، به سوی مکّه حرکت کرد.


خوارزمی (م  ۵۶٨  هـ) می گوید: «وخرج الحسین (ع) فی جوف اللیل یرید مکة فی جمیع اهل بیته...». ( ٣ ) یعنی؛ امام حسین (ع) در تاریکی شب به همراه تمامی اهل بیتش حرکت کرد... .
تاریخ نویسان اسلامی و صاحبان مقاتل، عباراتی روشن تر از آنجه که ذکر شد، ندارند و اکثر با اجمال و ابهام، تعداد یاران و همراهان حضرت را ذکر کرده اند.

علامه سید محسن امین عاملی (ره)، همین مضامین را با اندکی اختلاف ذکر کرده است. (4)
به هر حال آنچه که به طور قطع می توان گفت، این است که امام حسین (ع) را برادران، خواهران، فرزندان برادرش و تعدادی از اصحاب همراهی کردند، ولی نمی توان یک یک آن ها را (غیر از مواردی که اسامی آن ها ذکر شده و یا در روز عاشورا به شهادت رسیدند) به طور دقیق مشخص کرد!.

4ـ تعداد نامه های نوشته شده توسط کوفیان به امام حسین (ع)

بعد از مرگ معاویة بن ابی سفیان، شیعیان کوفه از بیعت با فرزند او (یزید) خودداری کردند و وقتی خبر دار شدند، امام حسین (ع) نیز از مدینه خارج شده اند، شروع به نگاشتن نامه به ایشان نموده و در آن نامه ها، از امام (ع) خواستند تا به کوفه سفر کند و اعلام کردند که حاضرند، در رکاب امام حسین (ع) علیه یزید و دستگاه جبّار و ستم گر اموی مبارزه کنند!.

شیخ مفید(ره) می نویسد: «... وأنفذوا قیس بن مُسهِر الصیداوی وعبدالله وعبدالرحمان (ابنا شدّاد الأرحبی) و عمارة بن عبداللّه السلونی الی الحسین (ع) و معهم نحو مئة و خمسین صحیفة من الرجل والإثنین والأربعة ثم لبثوا...». ( ۵ ) یعنی؛ کوفیان، قیس بن مُسهِر، عبدالله و عبدالرحمان (فرزندان شداد) و عمارة را به سوی امام حسین (ع) روانه ساختند، در حالی که با آن ها، حدود یک صد و یا پنجاه نامه از طرف یک، یا دو و یا چهار نفر بود... .

وی در ادامه می افزاید، در نوبت های بعدی نیز هانی بن عروة و... نامه هایی نوشتند تا اینکه تعداد آن ها، خیلی زیاد شد و امام حسین (ع) وقتی انبوه نامه ها را مشاهده کردند، تصمیم به فرستاندن نماینده خود مسلم بن عقیل (ع) به سوی کوفه برای به دست آوردن واقعیت نگارش نامه ها و وفاداری کوفیان و اتمام حجّت بر آن ها، گرفتند.سید ابن طاووس (م  ۶۶۴  هـ) می گوید: «فورد علیه فی یومٍ واحدٍ، ستّ مئة کتابٍ و تواترت الکتب حتی إجتمع عنده فی نُوب متفرقة، إثنا عشر الف کتاب». (  6)  یعنی؛ در یک روز، شش صد، نامه به دست حضرت رسید و آن قدر، نامه ها زیاد شد تا اینکه در چند نوبت،  ١٢  هزار نامه شد.

ابن سعد می گوید: «مسلم بن عقیل در نامه ای که به امام حسین (ع) نگاشت، خبر از بیعت دوازده هزار نفر داد و فرستادگان اهل کوفه نزد حضرت رسیدند و دیوانی را آوردند که اسامی صد هزار نفر، در آن بود». ( ٧ ) در هر حال، تعداد نامه ها، بسیار زیاد بوده است. اگر چه مقدار دقیق آن ها را به دلیل اختلاف روایات تاریخی، نمی توان مشخص کرد؟!.

5  ـ تعداد بیعت کنندگان با مسلم بن عقیل (ع)

مورخان در این مورد، اقوال مختلفی دارند که به نمونه هایی از آنها اشاره می شود:
ابن عساکر (م  ۵٧١  هـ) می نویسد: «وکان یسیر الحسین [ع] من مکة الی العراق بعد ان بایع له من أهل الکوفة إثنا عشر الفاً علی ید مسلم». ( ٨ )  یعنی؛ حضرت امام حسین (ع) بعد از اینکه خیر بیعت کردن دوازده هزار نفر با نماینده خودشان در کوفه (جناب مسلم) را شنیدند، به سوی عراق حرکت کردند.

شیخ مفید (ره) می گوید: «حتّی بایعه (مسلم) ثمانیة عشر الفاً فکتب الی الحسین (ع) یخبره ببیعة ثمانیة عشر الفاً و یأمره بالقدوم...». ( ٩ ) یعنی؛ هیجده هزار نفر با مسلم (ع) بیعت کردند و ایشان به امام (ع) خبر داد و خواست که به عراق سفر کند.

ابن قتیبه دینوری (م  ٢۶٧ هـ) می گوید: «و بایع له مسلم بن عقیل، أکثر من ثلاثین الفاً من أهل الکوفة». ( ١٠ ) یعنی؛ بالغ بر سی هزار نفر از اهل کوفه با حضرت مسلم بیعت کردند.

این ها، نمونه هایی از اقوال تاریخ نویسان اسلامی و صاحبان مقاتل بود که به نظر می رسد، مردم کوفه و شیعیان به خاطر علاقه ای که به خاندان پیامبر (ص) داشتند با نماینده ایشان بیعت کردند. از طرف دیگر، تعدادی از شیعیان، احتمال این را نمی دادند که حضرت امام حسین (ع) در قیام خودشان با شکست (ظاهری) مواجه شوند و به شهادت برسند.

6- تعداد یاران حضرت (ع) هنگام خروج از مکه

مورخان اسلامی در باره این موضوع، عبارات کلی و مبهمی دارند که بعضی از آن ها به شرح زیر است:

شیخ مفید (ره) می نویسد: «و کان قد اجتمع الیه (ع) مدّة مقامه بمکة، نفرٌ من أهل الحجاز و نفرٌ من أهل البصرة، انضافوا الی أهل بیته و موالیه ... فخرج (ع) مبادراً بأهله و ولده و من انضّم الیه من شیعته و لم یکن خبر مسلم قد بلغه...». ( ١١ ) یعنی؛ امام حسین(ع) در مدت اقامتشان در مکه پذیرای عده ای از اهل حجاز و بصره شدند که آن ها به اهل بیت و دوست داران ایشان اضافه شدند... و حضرت با تمامی آن ها، قبل از اینکه خبر کشته شدن حضرت مسلم (ع) را دریافت کند، به سوی کربلا حرکت کرد.

ابن سعد (کاتب واقدی) می گوید: «و بعث الحسین [ع] إلی المدینة، فقدم علیه من خَفّ (حَفّ) معه من بنی عبدالمطّلب و هم تسعة عشر رجلاً و نساءٌ او صبیانٌ من اخواته و بناته و نسائهم، فخرج متوجّهاً الی العراق فی أهل بیته و ستیّن شیخاً من أهل الکوفة». ( ١٢ )  یعنی؛ حضرت امام حسین (ع) را، جماعتی از همراهان او از فرزندان عبدالمطّلب که نوزده مرد بودند و زنان و کودکان از خواهران و دختران و زنانشان او را همراهی کردند و امام (ع) با آن ها و شصت تن پیرمرد از کوفیان به طرف عراق (کوفه و کربلا) حرکت نمود.

ابن اعثم کوفی می نویسد: «و خرج الحسین [ع] من مکة، یوم الثلاثاء -یوم الترویة- لثمان مضین من ذی الحجة و معه إثنان و ثمانون رجلاً من شیعته و أهل بیته...». ( ١٣ ) یعنی؛ امام (ع) در روز ترویه (هشتم ذی الحجّة) به همراه هشتاد و دو تن از شیعیان و اهل بیت خودشان به سوی عراق حرکت فرمود.

علامه مجلسی (م ١١١١ هـ) در روایتی که از امام صادق (ع) نقل کرده می نویسد: «سئل الصادق (ع) عن مقتل الحسین (ع) قال: حدثنی ابی عن ابیه علیهما السلام قال: فانتبه الحسین (ع) من نومه، عند قبر النبیّ (ص) باکیاً فأتی أهل بیته فأخبرهم بالرؤیا و ودّعهم و حمل أخواته علی المحامل و بناته و ابن أخیه، القاسم بن الحسن بن علیّ (ع) ثم صار فی أحد و عشرین رجلاً من اصحابه و أهل بیته منهم ابوبکر بن علیّ و محمّد بن علیّ و عثمان بن علیّ و العباس بن علیّ و عبدالله بن مسلم بن عقیل و علیّ بن الحسین الأکبر و علیّ بن الحسین الأصغر...». ( ١۴ )

یعنی؛ امام صادق (ع) [در جواب سؤالی که راجع به امام حسین (ع) از ایشان شد] فرمودند: حضرت سیّد الشهداء [در کنار قبر مطهّر جدّشان پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله)] از خواب بیدار شدند در حالی که گریه می کردند و آنگاه نزد خانواده و اهل بیتشان آمدند و خوابی را که دیده بودند برای آن ها تعریف کردند. سپس خواهران، دختران و فرزند برادرشان یعنی قاسم را سوار بر مرکب ها کردند و به همراه بیست و یک تن از اصحاب و خویشان خود که از جمله آن ها: ابوبکر، محمد، عثمان و عباس از فرزندان [امام] علیّ (ع) و عبدالله، فرزند مسلم (ع) و علیّ بن الحسین [علیّ اکبر] (ع) و علیّ بن الحسین [امام سجاد] (ع) بودند به طرف عراق حرکت کردند.

از اقوال مختلف مورخان نمی توان نظر قطعی و مشخصی در مورد یاران و همراهان امام (ع) هنگام خارج شدن از مکه به سوی عراق ابراز کرد، ولی به طور قطع می توان گفت: تعدادی از اهل بیت امام (ع) [ مانند افرادی که در روایت نام برده شده اند] و اصحاب نزدیک، ایشان را همراهی می کرده اند.

7- تعداد اصحاب و یاران سیّد الشهداء (ع) در کربلا

تاریخ نویسان و صاحبان مقاتل در مورد تعداد سپاهیان حضرت در روز عاشورا و مراحل قبل از شروع نبرد حماسی و تاریخ ساز کربلا، اقوال متفاوتی دارند که به نمونه هایی از آن ها اشاره می شود:
ابو مخنف ( از مورخان مشهور حوادث کربلا)، می نویسد: «... حتی انتهوا إلی زُبالة فأخرج للناس کتاباً: "بسم الله الرحمن الرحیم. اما بعد؛ فقد اتانا خبرٌ فضیعٌ! قُتل مسلم بن عقیل و هانی بن عروة و عبدالله بن بُقطر [یقطر]، و قد خذلتنا شیعتنا فمن أحبّ منکم الإنصراف فلینصرف، لیس علیه منّا ذمامٌ"، فتفرّق الناس عنه تفرّقاً، فأخذوا یمیناً و شمالاً...».

 ( ١۵ ) یعنی، امام حسین (ع) و اصحابش، به زباله (یکی از منازل بین راه) رسیدند... و خبر شهادت مسلم بن عقیل و هانی بن عروة و عبدالله بن بُقطر [یَقطر] (برادر شیری خود)... به ایشان رسید. حضرت فرمودند: «شیعیان ما را خوار کردند!... سپس از مردم و همراهان خواستند که اگر دوست دارند متفرق شوند!، در نتیجه عده ای به طرف راست و چپ روانه شدند...».

 ابوحنیفه دینوری (م ٣٢٧  هـ) می گوید: «و قد کان صحبه [الحسین] قومٌ من منازل الطریق، فلمّا سمعوا خبر مسلم، و قد کانوا ظنّوا انّه یقدم علی انصارٍ و عضدٍ تفرّقوا عنه». ( ١۶ ) یعنی؛ گروهی که همراهان حضرت را تشکیل می دادند و در مسیر به ایشان پیوستند، گمان می کردند که امام حسین (ع) را یاران و سپاهیان زیادی است، اما پس از اطلاع از کشته شدن مسلم بن عقیل (ع) متفرق شدند.

نکته: لازم به توضیح است که تعداد همراهان امام حسین (ع) قبل از شروع جنگ، همواره در نوسان (کم و زیاد شدن) بوده است. گاهی عده زیادی به سپاه حضرت ملحق می شدند و گاهی در بعضی از منازل (توقف گاه ها) و قبل از رسیدن به سرزمین کربلا و یا در شب عاشورا؛ تعدادی از ملحق شدگان به علل گوناگونی از سپاه حضرت جدا می شدند.

لذا در این مورد عدد ثابت و مشخصی را برای انصار و یاران امام (ع) نمی توان مشخص کرد. لازم به یادآوری است که این رقم ها، بیشتر از روی حدس و تخمین بیان شده اند و هرگز بر مبنای شمارش دقیق و محسوس استوار نیست!. [جدا شدن یاران و اصحاب امام حسین علیه السلام در کتاب ناسخ التواریخ/ مرحوم محمدتقی سپهر آمده که استاد شهید آیت الله مطهری (ره) در کتاب حماسه حسینی جلد  ٢  ص  ١٠٧  آن را رد می کنند].

اینک به نقل عباراتی از نوشته های مورخانی که در آن ها، اعداد و ارقام معینی ذکر شده است، می پردازیم :

مسعودی (م  ٣۴۵  هـ) می نویسد: «... فعدل إلی کربلا و هو فی مقدار خمس مئة فارسٍ من أهل بیته و أصحابه و نحو مئة راجلٍ...». ( ١٧ ) یعنی؛ امام حسین(ع) در حالی که ایشان را پانصد سواره از اهل بیتش و اصحاب و حدود صد نفرشان پیاده بودند همراهی می شد، روی به سوی کربلا نمودند.


مسعودی با اینکه در ثبت وقایع و نقل اعداد و ارقام معروف به دقّت است، ولی این نقل او قابل قبول نیست!. زیرا اولاً با اکثر روایات مخالف است و امتیازی هم ندارد و ثانیاً احتمال اشتباه در ثبت «خمس مئة» هم بعید نیست!.

شیخ مفید (ره) می فرماید: «وکان معه إثنان و ثلاثون فارساً و أربعون راجلاً...». ( ١٨ ) یعنی؛ با حضرت سیّد الشهداء (ع) سی و دو سواره و چهل نفر پیاده همراه بودند.

تعدادی را که شیخ مفید ذکر کرده، سخن دیگر مورخان نیز هست. گو اینکه بعضی عدد بیشتری را هم گفته اند. ( ١٩ )

در روایتی که سید ابن طاووس از امام محمّد باقر (ع) نقل می کند، به تعداد بیشتری شده است: «انّهم کانوا خمسة و اربعین فارساً و مئة راجل...». ( ٢٠ ) یعنی؛ چهل و پنج سواره و صد پیاده همراه امام (ع) بودند.

چنانکه قبلاً اشاره شد، در  بین راه تعدادی از همراهان حضرت از ایشان جدا می شدند. باید توجه کرد که تعداد زیادی نیز به سپاه حضرت امام حسین (ع) ملحق می شدند که بعضی از تاریخ نویسان بر این مسئله تأکید کرده اند.

ابن سعد می گوید :«... وکان مع الحسین [ع] یومئذ خمسون رجلاً واتاهم من الجیش عشرون رجلاً و کان معه من اهل بیته تسعة عشر رجلاً». ( ٢١ ) یعنی؛ با امام حسین علیه السلام در آن  روز (عاشورا) پنجاه مرد بود و بیست نفر نیز از سپاه دشمن به ایشان پیوستند و از اهل بیت امام (ع)  نوزده نفر مرد همراه حضرت بودند.

سید ابن طاووس می نویسد : «فصیر إلیهم فی تلک اللیلة من عسکر عمر بن سعد إثنان و ثلاثون رجلاً...». ( ٢٢ ) یعنی؛ در شب عاشوراء، سی و دو نفر از سپاه عمر بن سعد به سپاه امام (ع) پیوستند.

دیگر مورخان، اسامی بعضی از کسانی را که به نیروهای امام (ع) پیوستند، مانند حرّ بن یزید الریاحی، زُهیر بن القَین، مُصعب بن یزید، جابر بن حجاج التیمی، شبیب الکلابی، نُعمان بن عمرو الأزدی و... را ذکر کرده اند. ( ٢٣)

علامه سید محسن امین عاملی (ره) در مورد تعداد یاران حضرت عبارت جامعی دارد که ذکر می شود: «و أصبح الحسین (ع) فهیّأ اصحابه بعد صلاة الغداة و کان معه إثنان و ثلاثون فارساً و اربعون راجلاً و قیل: ثمانیة و اربعون راجلاً و [فی روایة] ثمانون راجلاً و عن الباقر (ع): انّهم کانوا خمسة و اربعین فارساً و مئة راجل و قیل: کانوا سبعین فارساً و مئة راجل...». ( ٢۴ ) یعنی؛ امام حسین (ع) بعد از نماز صبح اصحاب خود را که سی و دو نفر سوارکار و چهل پیاده و بنا بر قولی جهل و هشت پیاده و یا قولی دیگر هشتاد پیاده بودند آماده کرد. و در روایتی از امام باقر (ع) آمده است که چهل و پنج تن اسب سوار و صد پیاده، و بنا بر قولی دیگر هفتاد سوارکار و صد پیاده بودند.

در مورد تعداد واقعی لشکریان حضرت امام حسین (ع) در سرزمین کربلا، نظر قاطعی نمی توان ابراز کرد!. ولی به هر حال تعداد آن ها بیش از صد تن از اهل بیت و انصار، بوده است. همچنین مسلّم است که اضافه و یا کم شدن لشکر امام (ع) بارها تکرار شده است!.

8- آمار سپاهیان دشمن اموی به فرماندهی عمر بن سعد(لع)

اگرچه پرداختن به این مسئله اهمیت چندانی ندارد، ولی از جهت اینکه اوج حادثه و عظمت حماسه خونین عاشورا و فداکاری یاران امام حسین (ع) با تعداد اندک، بیشر روشن شود به مواردی در این باره، اشاره می شود.

ابومخنف (لوط بن یحیی) می نویسد: «انّ عبیدالله بن زیاد، بعث عمر بن سعد علی أربعة آلاف من الکوفة...». ( ٢۵ ) یعنی؛ عبید الله بن زیاد (حاکم کوفه)، چهار هزار نفر را از کوفه، به فرمان دهی عمر بن سعد بن ابی وقاص به کربلا فرستاد.

سید ابن طاووس (ره) در گزارش خود می نویسد: «و خرج (عمر بن سعد) لقتال الحسین (ع) فی أربعة آلاف فارس و اتبعه ابن زیاد بالعساکر حتی تکملت عنده الی ستّ لیال خلون من المحرّم عشرون ألف فارسٍ». ( ٢۶ ) یعنی؛ عمر بن سعد، با چهار هزار جنگ جو برای جنگ با حسین (ع) خارج شد و به دنبال او ابن زیاد حرکت کرد و تا شب ششم محرّم تعداد یاران او به بیست هزار نفر رسید.

از ائمه معصومین (علیهم السلام)، روایاتی نقل شده است که در آن ها، تعداد لشکریان دشمن را بیش از این ذکر کرده اند.

شیخ صدوق (م  ٣٨١  هـ) از امام صادق (ع) روایت می کند که فرمود:«... إنّهم کانوا ثلاثون ألفاً». ( ٢٧ ) یعنی؛ سپاهیان دشمن سی هزار نفر بودند. همین مقدار را سید ابن طاووس و دیگران نیز ذکر کرده اند.( ٢٨ ) محدثان و مورخانی مانند ابن شهر آشوب، تعداد را  ٣۵  هزار نفر نوشته اند. ( ٢٩)

علامه مجلسی (ره) عدد پنجاه هزار نیرو را هم روایت کرده است. ( ٣٠ )

اگر این رقم های زیاد را برای سپاه دشمن نپذیریم و آن ها را مبالغه آمیز بدانیم، ولی باید بدانیم که تعداد لشکریان دشمن بسیار زیاد بوده است!، زیرا سعی و تلاش دشمنان به فرمان دهی، ابن زیاد و عمر بن سعد بر این بوده که با جمع آوری نیروهای فراوان، خوف و وحشت در بین سپاهیان امام حسین (ع) به وجود آورند و تصور می کردند اصحاب و یاران حضرت با دیدن تعداد لشکر، قدرت مقابله را از دست خواهند داد!. از سوی دیگر با توجه به آنچه رخ داد [شهادت قریب به یک صد تن از اصحاب شجاع و دلاور امام حسین (ع) در کمتر از ده ساعت] پذیرش آمار و ارقام در حد آنچه که ذکر شده معقول و منطقی به نظر می رسد. ( ٣١ )

9ـ آمار شهداء (رضوان الله علیهم)

اینک به بررسی تعداد شهداء از اهل بیت و انصار امام (ع) در روز عاشورا می پردازیم:

الف ـ آمار تمامی شهداء از سپاه امام (ع)

در این مورد چند قول بین مورخان و صاحبان مقاتل دیده می شود که به ذکر آنها می پردازیم.
١  ـ قول مشهور که تعداد شهداء را  هفتاد و دو تن می داند (غیر از وجود مقدّس حضرت امام حسین بن علیّ؛ سیّد الشهداء سلام الله علیه).

ابن سعد می نویسد: «قُتل الحسین [ع] و قتل معه إثنان و سبعون رجلاً». ( ٣٢ ) یعنی؛ امام حسین علیه السلام به همراه هفتاد و دو تن از یارانش به شهادت رسیدند.

٢  ـ قول غیر مشهور، که تعداد شهداء را یک صد و هفت تن می داند.

فُضیل بن زبیر بن درهم الکوفی (م  ١۴٨  هـ) از اصحاب صادقین (علیهما السلام) در کتاب خودش نام یک صد و هفت تن از شهداء را ذکر می کند. ( ٣٣)
٣  ـ علامه سید محسن امین عاملی (ره) از متأخرین معتقد است در واقعه کربلای سال  ۶١  هجری، یک صد و سی و نه تن از اهل بیت و اصحاب و لشکریان امام حسین (ع) به فیض عظیم شهادت رسیدند. ( ٣۴ )

ب ـ آمار شهدای اهل بیت (رضوان الله علیهم)

در این مورد نیز اختلاف زیادی در روایات تاریخی و اقوال صاحبان مقاتل دیده می شود:

ابومخنف، اسامی شانزده تن و ابن اعثم کوفی نام چهارده تن را ذکر کرده اند. ( ٣۵ )
خوارزمی از حسن بصری نقل می کند که، هفده تن از اهل بیت امام حسین (ع) در روز عاشورا به شهادت رسیدند و این قول با روایتی که از امام محمّد باقر علیه السلام نقل شده است، مطابقت دارد. ( ٣۶ )

ابو الفرج اصفهانی می نویسد: «فجمیع من قُتل یوم الطّف من وُلد ابی طالب سوی من یختلف فی أمره إثنان و عشرون رجلاً». ( ٣٧ ) یعنی؛ تمامی کسانی که از اهل بیت امام (ع) به شهادت رسیدند. (غیر از افرادی که در مورد آن ها اختلاف است) بیست و دو تن بوده اند.

سید محسن امین عاملی (ره) می گوید: «... و قتل معه من اهل بیته ثمانیة عشر رجلاً. فیمکن ان یکون عدّ معهم مسلم بن عقیل فی الکوفة و اذا عددنا جمیع ما ذکره المورّخین و منهم مسلم کانوا ثلاثین او أکثر...». ( ٣٨ ) یعنی؛ هیجده مرد با امام (ع) به شهادت رسیدند و اگر حضرت مسلم بن عقیل و کسانی را که مورخان نام برده اند به آن ها بیفزاییم تعداد شهداء به سی نفر و کمی بیشتر می رسد. ( ٣٩ )

در اینجا، جهت تیمّن و تبرّّک اسامی مقدس آن بزرگواران (شهدای اهل بیت و انصار رضوان الله علیهم) را طبق آنچه که مرحوم علامه سید محسن امین عاملی (ره) ذکر کرده، می آوریم:« ١ ـ علیّ بن الحسین بن علی (ع)؛ الأکبر (ع)،  ٢ ـ عبدالله الرضیع [علیّ الأصغر]،  ٣ ـ ابراهیم بن الحسین بن علی بن ابی طالب (ع)،  ۴ ـ ابوبکر بن علیّ بن ابی طالب (ع)؟،  ۵ ـ عمر بن علیّ بن ابی طالب (ع)،  ۶ ـ محمّد [الأصغر] بن علیّ بن ابی طالب (ع)،  ٧ ـ عبدالله بن علیّ بن ابی طالب (ع)،  ٨ ـ عبّاس بن علیّ بن ابی طالب (ع) [حضرت ابوالفضل، قمر بنی هاشم علیه السلام]،  ٩ ـ محمّد بن العبّاس بن علیّ بن ابی طالب (ع)،  ١٠ ـ عبدالله بن العبّاس بن علیّ بن ابی طالب (ع)،  ١١ ـ عبدالله بن علیّ بن ابی طالب (ع)؛ [الأصغر]،  ١٢ ـ جعفر بن علیّ بن ابی طالب (ع)،  ١٣ ـ عثمان بن علیّ بن ابی طالب (ع)،  ١۴ ـ قاسم بن حسن بن علیّ ابی طالب (ع)،  ١۵ ـ ابوبکر بن حسن بن ابی طالب (ع)،  ١۶ ـ عبدالله بن الحسن (ع)،  ١٧ ـ بشر بن حسن بن ابی طالب (ع)،  ١٨ ـ محمد بن عبدالله بن جعفر بن ابی طالب (ع)،  ١٩ ـ عون بن عبدالله بن جعفر بن ابی طالب (ع)، ،  ٢٠ ـ عبیدالله بن عبدالله بن جعفر بن ابی طالب (ع)، ،  ٢١ ـ مسلم بن عقیل بن ابی طالب (ع)، ،  ٢٢ ـ جعفر بن عقیل بن ابی طالب (ع)،  ٢٣ ـ جعفر بن محمد بن عقیل بن ابی طالب (ع)، ،  ٢۴ ـ عبدالرحمان بن عقیل بن ابی طالب (ع)،  ٢۵ ـ عبدالله بن عقیل بن ابی طالب (ع)؛ [الأکبر]،  ٢۶ ـ عبدالله بن مسلم بن عقیل (ع)،  ٢٧ ـ عون بن مسلم بن عقیل (ع)،  ٢٨ ـ محمد بن مسلم بن عقیل (ع)،  ٢٩ ـ محمد بن ابی سعید بن مسلم (الأحول)،  ٣٠ ـ احمد بن محمد الهاشمی. (ابن شهر آشوب ذکر کرده است، المناقب...  ۴  ص  ١١٢ ».

ج ـ آمار شهدای اصحاب و انصار (رضوان الله علیهم)

علامه سید محسن امین (ره) اسامی یک صد و شش تن را به این صورت ذکر کرده است:«١ ـ ابراهیم بن الحصین الأسدی،  ٢ ـ ابو الحتوف بن الحارث الأنصاری،  ٣ ـ ابو عامر النهشلی العبدی،  ۴ ـ الأدهم بن اُمیة العبدی،  ۵ ـ أسلم الترکی؛ مولی حسین(ع)،  ۶ ـ اُمیة بن سعد الطائی،  ٧ ـ أنس بن الحارث الکاهلی،  ٨  ـ أنیس بن معقل الأصبحی،  ٩ ـ بُریر بن خضیر الهمدانی،  ١٠ ـ بُشر بن عبدالله الحضرمی،  ١١ ـ بکر بن حیّ التیمی،  ١٢ ـ جابر بن الحجاج التیمی،  ١٣ ـ جبلة بن علی الشیائی،  ١۴ ـ جنادة بن کعب الأنصاری،  ١۵ ـ جنادة بن الحارث السلمانی،  ١۶ ـ جندب بن حجیر الخولانی،  ١٧ ـ جون؛ مولی ابی ذر،  ١٨ ـ جوین بن مالک التمیمی،  ١٩ ـ الحارث بن امرئ القیس الکندی،  ٢٠ ـ الحارث بن نبهان؛ مولی حمزة،  ٢١ ـ الحباب بن الحارث،  ٢٢ ـ الحباب بن عامر الشعبی،  ٢٣ ـ حبشی بن قاسم النهمی،  ٢۴ ـ حبیب بن مظاهر الأسدی،  ٢۵ ـ الحجاج بن بدر السعدی،  ٢۶ ـ الحجاج بن مسروق الجعفی،  ٢٧ ـ الحرّ بن یزید الریاحی،  ٢٨ ـ الحلاس بن عمرو الراسبی،  ٢٩ ـ حنظلة بن أسعد الشبامی،  ٣٠ ـ حنظلة بن عمرو الشیبانی  ٣١ ـ رافع؛ مولی مسلم الأزدی،  ٣٢ ـ زاهر بن عمرو الکندی؛ مولی عمرو بن الحمق،  ٣٣ ـ زهیر بن بشر الخثعمی،  ٣۴ ـ زهیر بن سلیم الأزدی،  ٣۵ ـ زهیر بن القین الجبلیّ،  ٣۶ ـ زیاد بن عریب الصائدی،  ٣٧ ـ سالم؛ مولی بنی المدینة الکلبی،  ٣٨ ـ سالم؛ مولی عامر العبدی،  ٣٩ ـ سعد بن الحارث الأنصاری،  ۴٠ ـ سعد؛ مولی علیّ بن ابی طالب (ع)،  ۴١ ـ سعد؛ مولی عمرو بن خالد الصیداوی،  ۴٢ ـ سعید بن عبدالله الحنفی،  ۴٣ ـ سلمان بن مضارب البجلی،  ۴۴ ـ سلیمان؛ مولی الحسین (ع)،  ۴۵ ـ سوار بن منعم النهمی،  ۴۶ ـ سوید بن عمرو بن ابی المطاع،  ۴٧ ـ سیف بن الحارث الجابری،  ۴٨ ـ سیف بن مالک العبدی،  ۴٩ ـ شبیب؛ مولی الحارث الجابری،  ۵٠ ـ شوذب؛ مولی بنی شاکر،  ۵١ ـ الضرغامة بن مالک،  ۵٢ ـ عائذ بن مجمع العائذی،  ۵٣ ـ عابس بن ابی شبیب الشاکری،  ۵۴ ـ عامر بن حسان بن شریح،  ۵۵ ـ عامر بن مسلم العبدی،  ۵۶ ـ عباد بن المهاجر الجهنی،  ۵٧ ـ عبد الأعلی بن یزید الکلبی،  ۵٨ ـ عبدالرحمن الأرحبی،  ۵٩ ـ عبدالرحمن بن عبد ربه الأنصاری،  ۶٠ ـ عبدالرحمن بن عروة الغفاری،  ۶١ ـ عبدالرحمن بن مسعود التیمی،  ۶٢ ـ عبدالرحمن بن ابی بکر،  ۶٣ ـ عبدالله بن بشر الخثعمی،  ۶۴ ـ عبدالله بن عروة الغفاری،  ۶۵ ـ عبدالله بن عمیر بن جناب الکلبی،  ۶۶ ـ عبدالله بن یزید العبدی،  ۶٧ ـ عبیدالله بن یزید العبدی،  ۶٨ ـ عقبة بن سمعانة،  ۶٩ ـ عقبة بن الصلت الجهنی،  ٧٠ ـ عمارة بن صلخب الأزدی،  ٧١ ـ عمران بن کعب الأشجعی،  ٧٢ ـ عمّار بن حسان الطائی،  ٧٣ ـ عمّار بن سلامة الدالانی،  ٧۴ ـ عمرو بن عبدالله الجندعی،  ٧۵ ـ عمرو بن خالد الأزدی،  ٧۶ ـ عمرو بن خالد الصیداوی  ٧٧ ـ عمرو بن قرطة الأنصاری،  ٧٨ ـ عمرو بن مطاع الجعفی،  ٧٩ ـ عمرو بن جنادة الأنصاری،  ٨٠ ـ عمرو بن ضبیعة الضبعی،  ٨١ ـ عمرو بن کعب الصائدی،  ٨٢ ـ قارب؛ مولی الحسین (ع)،  ٨٣ ـ قاسط بن زهیر التغلبی،  ٨۴ ـ القاسم بن حبیب الأزدی،  ٨۵ ـ کردوس التغلبی،  ٨۶ ـ کنانة بن عتیق التغلبی،  ٨٧ ـ مالک بن ذودان،  ٨٨ ـ مالک بن عبدالله بن سریع الجابری،  ٨٩ ـ مجمع الجهنی،  ٩٠ ـ مجمع بن عبیدالله العائذی،  ٩١ ـ محمد بن بشیر الحضرمی،  ٩٢ ـ مسعود بن الحجّاج التیمی،  ٩٣ ـ مسلم بن عوسجة الأسدی (صحابی)،  ٩۴ ـ مسلم بن کثیر الأزدی،  ٩۵ ـ مقسط بن زهیر التغلبی،  ٩۶ ـ منجح؛ مولی الحسن (ع)،  ٩٧ ـ الموقع بن ثمامة الأسدی،  ٩٨ ـ نافع بن هلال الجملی،  ٩٩ ـ نصر؛ مولی علیّ بن ابی طالب (ع)،  ١٠٠ ـ النعمان بن عمرو الراسبی،  ١٠١ ـ نعیم بن عجلان الأنصاری،  ١٠٢ ـ واضح الرومی؛ مولی الحارث السلمانی،  ١٠٣ ـ وهب بن حباب الکلبی،  ١٠۴ ـ یزید بن ثبیط العبدی،  ١٠۵ ـ یزید بن زیاد بن مهاصر الکندی، و  ١٠۶ ـ یزید بن مفغّل الجعفی».

علامه سید محسن امین عاملی (ره) بعد از ذکر اسامی یاران امام حسین علیه السلام که در کربلا شهید شده اند می گوید: «اگر اسامی  ٣٠  تن از شهدای اهل بیت (رضوان الله علیهم) را با این تعداد نام برده شده از اصحاب جمع کنیم، تعداد شهدای حادثه خونین عاشورای حسینی به  ١٣۶  تن می رسد و با اضافه کردن  ٣  تن دیگر از شهداء یعنی، قیس بن مُسهِر الصیداوی، عبدالله بن بُقطر (یَقطر) و هانی بن عروة، در مجموع، تعداد آن ها،  ١٣٩  نفر می شوند (رضوان الله تعالی علیهم)». ( ۴٠ )

10- تعداد کشته های سپاه دشمن

پیرامون کشته های لشکر عمر بن سعد (لعنت خدا بر او) در جریان نبرد تاریخی و حماسی کربلا که توسط امام حسین (ع) و یاران فداکارش به هلاکت رسیدند، دو نوع روایت به چشم می خورد: در یکی آمار مشخصی از کشته ها دیده می شود و در نوع دیگر، بعضی مورّخان هنگام تشریح جنگ، تعدادی را که توسط جنگ جویان شجاع و سلحشور سپاه امام (ع) به جهنّم فرستاده شدند نام می برند.

ابن سعد می نویسد: «و کان جعفر بن محمّد [ع] یقول: قتل من اصحاب عمر بن سعد ثمانیة وثمانون رجلاً». ( ۴١ ) یعنی؛ جعفر بن محمد(ع) می فرمود: از یاران عمر بن سعد،  ٨٨  نفر کشته شدند.

خوارزمی می گوید: «حرّ بن یزید ریاحی در نبرد خود با دشمن،  ۴٠  جنگ جوی سواره و پیاده را کشت و وهب بن عبدالله نیز طبق روایتی  ٢۴  سواره و  ١٢  پیاده را کشت، نافع بن هلال  ١٣  نفر را و...». ( ۴٢ )

نکته: مسئله ای که می بایست توضیح داده شود این است که به نظر می رسد، بنا نبوده در جریان حادثه کربلا خون زیادی از دشمنان فریب خورده و جاهل سپاه عمر بن سعد (یزیدیان) ریخته شود، بلکه تمام سعی و تلاش حضرت امام حسین (ع) و یاران شجاع و وفادارش بر هدایت و آگاه نمودن آنان استوار بوده است. چنان که در صحنه های زیادی از رخ داد کربلا، این مسئله به چشم می خورد و در غیر این صورت روشن است که وجود مقدس امام حسین (ع) که حجت خدا و امام معصوم است و از روح حماسی و قدرت معنوی و جسمانی بی نظیری برخوردار بود در مراحل ابتدائی جنگ، می توانستند، سپاهیان فریب خورده، ترسو و بزدل و ضعیف اموی را در مدت کوتاهی را نابود و به جهنّم واصل کنند!، ولی حکمت و مصلحت الهی بر این نبوده است.

لذا به طور قطع، می توان اذعان کرد که در تعداد کشته های دشمن، نه آمار مبالغه آمیز قابل قبول است و نه تعداد کم!. به هرحال سنّت الهی و روش و سیره امام حسین (ع) بر اتمام حجت و بیدار نمودن وجدان های بیمار و خفته مردم نادان قرار گرفته بوده است.  از طرف دیگر، امام حسین (ع) و یارانش با نهضت تاریخی و جاویدان خود، درس های رحم و مروّت، شجاعت و مردانگی، عزّت نفس و آزادگی و ایثار و فداکاری را تا قیامت به جهانیان ارائه دادند. چنان که آن حضرت فرمود:«و لکم فیّ اُسوة». [وقعة الطف:  ٢٠٠ ] یعنی؛ در قیام و نهضت من برای شما مردم جهان (مسلمان و غیر مسلمان) الگو و سرمشق است.

11ـ تعداد سرهای مقدّس و مطهّر شهداء (رض)

مورّخان و صاحبان مقاتل در این موضوع متّفق القول نیستند.

گروهی می گویند: تعداد سرهای مطهّر شهداء (رض) در روز عاشوراء،  ٧٢  عدد بوده است، شیخ مفید (ره) می نویسد: «و سرّح عمر بن سعید برأس الحسین علیه السلام و رؤس الباقین من اصحابه و اهل بیته (رض) فقطّعت و کانوا اثنین وسبعین راساً». ( ۴٣ ) یعنی؛ عمر بن سعد سر مطهّر امام حسین (ع) و بقیه شهداء را از بدن جدا کرد و جمعاً  ٧٢  تن می شدند.

ابن شهر آشوب و ابو مخنف می گویند: تعداد سرهای مطهر (رض)،  هفتاد  عدد بوده است. (44)
و بالأخره، گروه سومی از صاحبان مقاتل مانند سید ابن طاووس و سبط ابن الجوزی، تعداد آن ها را  ٧٨  و ٩٢  عدد دانسته اند. ( ۴۵)

آن چه که به طور یقین، می توان اظهار داشت این است که؛ عمر بن سعد (لع)، بعد از کشتن امام حسین (ع) دستور داد، سپاه شکست خورده و ستم کار او، سرهای مقدّس تمامی شهدای اهل بیت و انصار (رضوان الله علیهم) [سر مطهّر حبیب بن مظاهر اسدی هنگام شهادتش، بریده شد] را از بدن های مطهّرشان جدا نموده و به سوی کوفه حمل کنند. به طور قطع می توان گفت که سرهای مطهّر شهداء به همراه سر مقدّس و مطهّر سیّدالشهداء (سلام الله علیه)،  ٧٣  عدد بوده است. [طبق نقل مورخین گفته می شود، سر مقدّس علیّ اصغر (عبد الله الرضیع) و حرّ بن یزید ریاحی از بدن جدا نشد].

12ـ آمار اُسرا و کسانی که از اهل بیت پیامبر (ص) و انصار زنده ماندند

ابو مخنف می نویسد: «... فلمّا ادخل اخواته ونسائه وصبیانه علی عبیدالله بن زیاد، لبست زینب (س) ابنة فاطمة ارذل ثیابها... ثم نظر عبیدالله بن زیاد الی علیّ بن الحسین (ع) فقال له: ما اسمک...». ( ۴۶ ) یعنی، هنگامی که خواهران، همسران و فرزندان امام حسین(ع) را نزد ابن زیاد بردند، حضرت زینب (س) با لباس های بسیار کهنه و خانگی خود را پوشید و به صورت ناشناس در میان حلقه کنیزان خود نشست... . ابن زیاد از امام سجّاد (ع) سوال کرد: نام تو چیست؟... .

اینک نام تعدادی از اسراء، که طبق گزارش مورخان، از کربلا به کوفه و شام برده شده و از شام به مدینه برگردانده شدند را ذکر می کنیم:«1 ـ امام علیّ بن الحسین؛ زین العابدین (ع)،  ٢ ـ فاطمة بنت الحسین (ع)،  ٣ ـ سکینة بنت الحسین (ع)، ۴ ـ زینب بنت الإمام علیّ (ع)،   ۵ ـ رباب (همسر امام حسین علیه السلام)،  ۶ ـ حسن بن الحسن المجتبی علیه السلام (معروف بن حسن مثنّی)،  ٧ ـ عمرو بن حسن بن علی (ع)،  ٨ ـ قاسم بن عبدالله بن جعفر،  ٩ ـ محمد بن عقیل الأصغر،  ١٠ ـ امام محمّد بن علیّ الباقر (ع)،  ١١ ـ امّ محمد، بنت الحسن (ع)،  ١٢ ـ امّ کلثوم،  ١٣ ـ عقبة بن سمعان،  ١۴ ـ مرقّع بن ثمامة». ( ۴٧ )

لازم به ذکر است که غیر از افراد نام برده شده، طبق نوشته مورّخان و صاحبان مقاتل، تعدادی موالی (غلامان و کنیزان) نیز زنده ماندند، که به همراه اسراء به کوفه و سپس به شام برده شدند.

پی نوشت ها:

(*) کارشناس ارشد تاریخ jafari042@gmail.com

١  - کتاب شناسی های فراوانی در این باره، تهیه و چاپ شده که علاقه مندان می توانند به  کتاب شناسی تاریخی امام حسین(ع) اثر محمد اسفندیاری مراجعه نمایند. هم چنین، دائرة المعارفی با مدیریت شیخ محمدصادق کرباسی با عنوان  دائرة المعارف الحسینیة در دست تهیه است که گفته می شود، مجلدات آن بالغ بر  ۶٢٠  جلد خواهد شد. تاکنون  ۶۴  جلد آن منتشر شده است. دوست داران به آدرس اینترنتی www.hussaini-encyclopedia.com  مراجعه نمایند. پایگاه جامع عاشورا با آدرس اینترنتی  http://www.ashoora.ir  نیز اطلاعات مهمی در باره زندگانی و قیام کربلا را به خوانندگان عزیز ارائه می دهد.

اخیراً با تلاش گروهی جمعی از محققان حوزوی، کتابی ارزشمند با عنوان تاریخ و مقتل جامع سیّد الشهداء (ع)، [جلد اوّل ١٣٨٩  و جلد دوم،١٣٩١ ]، زیر نظر استاد مهدی پیشوائی از سوی انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) منتشر شده که علاقه مندان را به مطالعه دقیق آن توصیه می کنیم. [http://bookroom.ir]. علاقه مندان جهت مطالعه بیشتر در مورد آمار و ارقام قیام کربلا با نگاهی دیگر به مقاله دوست ارجمندم حجت الاسلام دکتر محسن رنجبر به آدرس http://tarikh.imam.miu.ac.ir مراجعه نمایند.

٢ - مفید، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج  ٢  ص  ٣۵ ؛ ابو مخنف، وقعة الطف، تحقیق: استاد شیخ محمدهادی یوسفی غروی ص ١٠٢ .

٣ - خوارزمی، مقتل الحسین (ع)، ج ١  ص ١٨٩ ؛ ابن اعثم، الفتوح، ج  ۵  ص ١۶ .

۴ - امین عاملی، اهل البیت (ع) من کتاب أعیان الشیعة؛ سیرة الإمام الحسین، سیّد الشهداء (ع) ج  ۴  ص  ١٣٩ .

۵  - مفید، الإرشاد...، ص ٢٠٣  ؛ بلاذری، انساب الأشراف، ج ٣  ص  ١۵٨ ؛ ابن اعثم، پیشین، ص ۴٩ ؛ خوارزمی، پییشین، ص ١٩۴ ؛ سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواص، ص ٢١۵ ؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج ٣  ص ٢۴١ ؛ ابن اثیر، الکامل، ج ۴  ص ٢٠ .

۶ - سید ابن طاووس، کتاب الملهوف فی قتلی الطفوف، ص ٣۵ ؛  امین عاملی، أعیان الشیعة...، ج ١  ص ۵٨١ .

٧ - مجله تراثنا؛ شماره  ١٠  ص ١٧۴ .

٨ - ابن عساکر،  ترجمة الإمام الحسین (ع)، ص ٢٠٧ ؛ مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج ٣  ص ۵۴ .

٩  - مفید، الإرشاد، ج ٢ ، ص  ٣٨ ؛ کتاب الملهوف...، پیشین، ص  ٣٧ ؛ ابن اثیر، الکامل، پیشین، ج ١ ، ص  ۵٨٩ ؛ مجلسی، بحار الأنوار، ج ۴۴  ص ٣٣۵ .

١٠ - ابن قتیبه دینوری، الإمامة و السیاسة، ج ٢  ص  ۵ .

١١ - مفید، الإرشاد...، ص  ٢١٨ .

١٢ - مجله تراثنا، شماره  ١٠  ص ١٧٠ .

١٣ - ابن اعثم، پیشین، ص ١٢٠ ؛ خوارزمی، پیشین، ص ٣٢٠ .

١۴ - مجلسی، پیشین، ج ۴۴  ص ٣١٣ .

١۵  - ابو مخنف، وقعة الطف ص  ٣٩٨  ؛ ابن اثیر، پیشین، ج ٣ ، ص  ٢٧٨ ؛ مفید، الإرشاد...، ج  ٢  ص  ٧۵ ؛ بلاذری، أنساب الأشراف ج  ٣  ص  ٣٨٠ .

١۶ - ابو حنیفه دینوری، اخبار الطوال ص ٢۴٨ .

١٧ - مسعودی، پیشین، ج ٣  ص ۶١ .

١٨ - مفید، الإرشاد ص ٢٣٣  ؛ دینوری، پیشین، ص ٢۵۶ ؛ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج ٢  ص ٢۴٣ .

١٩ - خوارزمی،  پیشین، ج ٢  ص ۴  ؛ ابن شهر آشوب، پیشین، ج ٣  ص  ٢۴٨ .

٢٠ - سید ابن طاووس، پیشین، ص ١٠٠ ( ترجمه: مرحوم سیّد احمد فهری) ؛ سبط ابن الجوزی، پیشین، ص ٢٢٢ .

٢١ - مجله تراثنا، ج ١٠ ، ص ١٧٧ ؛ ابن عساکر، تحقیق محمودی ص ٢٢۴ .

٢٢ - پیشین، ص  ٩٢ .

٢٣  - سماوی، إبصار العین فی أنصار الحسین (ع) ص  ٢٠٣ ؛ شوشتری، قاموس الرجال ج  ٣  ص  ١٠٣ ؛ طبرسی، إعلام الوری بأعلام الهدی ص  ٢۴٢ .

٢۴ - امین عاملی، پیشین، ج ١  ص ۶٠١ .

٢۵ - ابو مخنف، وقعة الطف، تحقیق: یوسفی غروی، ص ٢٠٩ - ٢١١ ؛  تاریخ الیعقوبی، پیشین، ج ٢  ص ٢۴٣ ؛ مفید، الإرشاد... ص ٢٢٧ .

٢۶ - سید ابن طاووس، پیشین، ص ٨۵ ..

٢٧ - صدوق، الأمالی، ص ١٠١ .

٢٧ - سید ابن طاووس، پیشین، ص ٢۵  ؛ ابن شهر آشوب، پیشین، ج ٣  ص ٢٣٨ .

٢٩ - ابن شهر آشوب، پیشین، ص ٢۴٨ .

٣٠ - ابومخنف، وقعة الطف، ص  ٢١١ ؛ صدوق، الأمالی ص  ١٠١ ؛ مجلسی، پیشین، ص ٣٨۶ .

٣١  - روایات منقول از امامان معصوم (ع) را در صورت صحت سند و نداشتن ضعف، می توان پذیرفت که شرایط و ضوابط آن در علم اصول فقه تشریح شده است.

٣٢ - ابن عساکر، تاریخ دمشق، ص  ٢٢٨ ؛ مجلسی، پیشین، ج  ۴۵  ص ١٢  ؛ طبری، پیشین، ج  ۵  ص  ۴۵۵ .

٣٣ - مجله تراثنا، شماره  ١٠ ، ص  ١۴٩  تا  ١۵٧ .

٣۴ - امین عاملی، پیشین، ج ١  ص ۶١٠  تا  ۶١٢ .

٣۵ - ابو مخنف، پیشین، ص ٢۴١  ؛ ابن اعثم، پیشین، ج ۵  ص ٢٠٢  ؛ مسعودی، پیشین، ج ٢  ص ۶١ .

٣۶ - خوارزمی، پیشین، ج ٢ ، ص ۴٧  ؛ مفید، الإرشاد...، ص ٢۴٨ .

٣٧ - ابو الفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص ۶٢ .

٣٨ - امین عاملی، أهل البیت (ع) من کتاب أعیان الشیعة...، ج ۴  ص ٢۴۶ .

٣٩ - همان و مرحوم طبرسی در إعلام الوری بأعلام الهدی، ص ٢۵٠ ، تعداد شهدای اهل بیت با امام حسین (ع) را  ١٩  نفر می داند.

۴٠  - امین عاملی، أهل البیت (ع) من کتاب أعیان الشیعة...، ج  ۴  ص ٢۴۶  تا  ٢۵٢ .لازم به ذکر است که در مجله تراثنا [شماره  ٢ ]، کتابی به نام تسمیة من قتل مع الحسین(ع) من ولده واخواته واهل بیته وشیعته تألیف المحدث الفضیل بن الزبیر الکوفی الأسدی، از اصحاب امام باقر و امام صادق «علیهما السلام» به چاپ رسیده است که در آن نام  ١٠٧  تن از شهداء را ذکر کرده است.
۴١ - مجله تراثنا، شماره  ١٠ ، ص ١٨١ ؛ مسعودی، پیشین، ج ٣  ص  ۶٣ .

۴٢ - خوارزمی، پیشین ، ج ٢ ، ص ١١ ؛ ابن شهر آشوب، پیشین، ج ٣  ص ٢۵٠ .

۴٣ - مفید، الإرشاد...، ص ٢۴٣ ؛ خوارزمی ، پیشین ، ص  ٢٨۵ .

۴۴ - ابن شهر آشوب، پیشین، ج ٣  ص  ٢۵٩  و ابو مخنف، پیشین، ص  ٢۵٨ .

۴۵ - سید ابن طاووس، پیشین، ص  ١۴٣ .

۴۶ - ابو مخنف، وقعة الطف، تحقیق: یوسفی غروی ص  ٢٩٩ .

۴٧ - ر. ک. به کتاب الملهوف...، پیشین، ج ٢ ؛ [مجله تراثنا، شماره  ٢] ؛ أهل البیت (ع) من کتاب أعیان الشیعة...، ج ۴  ص  ٢۵٧ .